Parafia p.w. Niepoklanego Poczęcia NMP i św. Maksymiliana Marii Kolbego w Mysłowicach-Janowie Miejskim

2021.10.05 – Prawo (Boże i ludzkie)

Prawo i łaska stanowią tzw. zewnętrzne źródła czy też zasady czynów ludzkich. Chodzi  w nich o samego Pana Boga pouczającego człowieka przez prawo, jak ma postępować, i dopomagającego mu przez łaskę pokonywać wszystkie napotykane w życiu trudności oraz podnoszącego jego działanie na poziom nadprzyrodzony. Przez prawo i łaskę Pan Bóg jest źródłem tylko czynów moralnie dobrych. Za źródła zaś czynów moralnie złych trzeba uznać Szatana, który kusi człowieka do grzechu.

Określenie prawa

Prawo jest pewnym rozporządzeniem rozumu, wydanym dla dobra wspólnego jakiejś społeczności i podanym jej do wiadomości przez tego, który ma nad nią pieczę. Chodzi tu zatem o prawo w znaczeniu przedmiotowym, wyrażanym czasem słowem „ustawa”, a dawniej „zakon”. 

W przytoczonym określeniu występują następujące składniki pojęcia prawa:

1. Rozum jako władza, której aktem jest prawo. Jest zaś nią rozum, gdyż tylko on jest zdolny wprowadzać właściwy prawu porządek w działanie ludzkie. Nie czyni on tego jedynie przez radę, bo ta nie ma odpowiedniej mocy zobowiązującej w odniesieniu do czynienia tego, co rozum nakazuje. Nie jest to też jedynie nakaz (rozkaz), który wydaje się tylko w konkretnych przypadkach dla dobra poszczególnych osób, podczas gdy prawo rozciąga się na całą społeczność i na różne sytuacje. A poza tym do ustanowienia prawa potrzeba publicznej władzy rządzenia, rozkaz zaś może wydać także zwykła władza zwierzchnia, czyli rodzice, małżonkowie i pracodawcy. 

2. Dobro wspólne będące celem prawa. Dobrem tym jest zespół uwarunkowań życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny, zrzeszenia i inne wspólnoty mogą coraz pełniej  i łatwiej osiągać doskonałość.

3. Sprawujący pieczę nad społecznością jako jedyny ma władzę ustanawiania dla niej prawa. Wchodzą tu w grę takie społeczności, jak państwo, Kościół, zakony, konferencje biskupów itp.

4. Ogłoszenie prawa, czyli podanie go społeczności do wiadomości przez umieszczenie w urzędowym piśmie lub publiczne odczytanie wobec przedstawicieli społeczności.

5. Działania przyczyniające się do dobra wspólnego jako właściwy przedmiot prawa. Muszą więc te działania być moralnie dobre, zgodne ze sprawiedliwością i pożyteczne dla dobra wspólnego.

Podział prawa

Ze względu na pochodzenie prawo dzieli się na:

– wieczne

– powstałe w czasie.

Pierwsze istnieje od wieków w Panu Bogu, najwyższym Prawodawcy, drugie zaś zostało wydane po zaistnieniu świata.

Prawo powstałe w czasie występuje w postaci prawa: 

a) boskiego, które dzieli się na:

– naturalne,

– pozytywne, czyli objawione

b) ludzkiego, które może być: 

– kościelne, czyli kanoniczne,

– państwowe, czyli cywilne, świeckie.

Prawo wieczne jest odwiecznym planem Bożym dotyczącym kierowania istnieniem  i działaniem bytów stworzonych. Prawo naturalne zapisane w istotach rozumnych uczestniczy w odwiecznym prawie Bożym. U istot nierozumnych stanowią je naturalne skłonności do wykonywania właściwych sobie działań.

Przez pozytywne prawo Boże Pan Bóg pouczył człowieka, jak ma postępować zgodnie  z porządkiem nadprzyrodzonym, do którego został wyniesiony. Prawo ludzkie natomiast stanowią konkretne wnioski dotyczące postępowania człowieka, które wyprowadza się z oczywistych zasad prawa naturalnego.

Pozytywne prawo Boże nie jest jednolite. Wiadomo bowiem, że podniesienie człowieka do stanu nadprzyrodzonego dokonało się w dwóch etapach. Stary Testament mianowicie był swoistym przygotowaniem do Nowego. Dlatego wyróżnia się prawo stare i prawo nowe, które tak się różnią między sobą jak to, co jest niedoskonałe, od tego, co jest doskonałe, jak  np. dziecko różni się od dorosłego człowieka.

Doskonałość prawa Nowego Testamentu przejawia się przede wszystkim w tym, że:  

– ma ono na względzie dobro duchowe i wieczne, a nie zmysłowe i ziemskie, którymi są bogactwa, długie życie, liczne potomstwo itp.

– sięga głębiej niż prawo Starego Testamentu, bo zwraca uwagę także na myśli i pragnienia człowieka, a nie tylko na jego czyny zewnętrzne.

– jako motyw zachowywania prawa podaje miłość, a nie strach przed karą Bożą.

Skutki prawa

Ponieważ prawo ustanawia się dla dobra wspólnego, jego skutki ukazują się głównie w podtrzymywaniu i rozwijaniu tego dobra. Pewne skutki można jednak zauważyć także u tych, którzy prawu podlegają i je zachowują. Są nimi uszlachetnianie ludzi, prawo bowiem wymaga postępowania moralnie dobrego i tym samym udoskonalającego człowieka, i normowanie działania ludzkiego, które wyraża się w nakazywaniu czegoś przez prawo lub zezwalaniu przez nie na coś.

v   v   v   v   v

CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH GATUNKÓW PRAWA

Prawo wieczne 

Wiadomo już ogólnie, że prawo wieczne to odwieczny plan Boży określający istnienie i działanie bytów stworzonych. Za klasyczne jednak uważa się definicje dwóch wielkich doktorów Kościoła: św. Augustyna, według którego prawem wiecznym jest rozumna wola Boża nakazująca zachowywać porządek naturalny i zabraniająca go naruszać, i św. Tomasza z Akwinu, który określił to prawo jako plan Bożej mądrości kierującej wszelkim działaniem i ruchem wszechświata. Natomiast za Soborem Watykańskim II można twierdzić, że najwyższą normą ludzkiego życia jest samo prawo Boże, „wieczne, obiektywne i powszechne, przez które Bóg, w planie swej mądrości i miłości, rządzi, włada i kieruje całym światem i drogami wspólnoty ludzkiej” (Sobór Watykański II, DWR, 3).

Człowiek za życia na ziemi nie poznaje prawa wiecznego samego w sobie, bo jego umysł jest niezdolny wznieść się aż do samej istoty Boga i oglądać w niej plan rządów wszechświatem. Ponieważ jednak prawo wieczne w swoisty sposób promieniuje na zewnątrz i odbija się we wszechświecie, człowiek może je poznać, podobnie jak poznaje inne przyczyny po ich skutkach. Dużą pomocą jest tu objawienie Boże, które wyraźnie poucza o celowym urządzeniu świata i kierowaniu nim przez Pana Boga.

Jeśli się zwróci uwagę na to, że każda władza pochodzi od Boga, to wtenczas trzeba przyjąć, iż wszelkie właściwie pojęte prawo, które ta władza ustanawia, ma swoje źródło  w Panu Bogu, czyli w Jego prawie wiecznym. Inaczej mówiąc, wszelkie słuszne prawa są dlatego prawami o odpowiedniej mocy wiążącej, że uczestniczą w pewien sposób w prawie wiecznym, czyli w większym lub mniejszym stopniu od niego pochodzą.

Prawo wieczne jest zatem ostatecznym źródłem wszelkiego sprawiedliwego prawa, bo stanowi stałą i powszechną zasadę kierującą wszystkimi działaniami i poruszeniami stworzeń zmierzających do właściwych sobie celów.

Prawo naturalne

Jest ono ściśle związane z każdą istotą rozumną, a swoje źródło znajduje w odwiecznym prawie Bożym. Zakorzenienie prawa naturalnego w prawie Bożym sprawia, że człowiek nie tylko ma wrodzoną skłonność do takiego działania, jakie zostało przewidziane w planach Bożych, lecz także uświadamia sobie to prawa i dobrowolnie decyduje się na podporządkowanie się jemu.

W istocie swojej prawo naturalne nie jest ani sprawnością, ani władzą lub uczuciem, lecz tylko pewną poznaną właściwością natury ludzkiej, wskazującą na dobro i zło moralne oraz zobowiązującą do przestrzegania wymogów tej natury.

Od synderezy, będącej sprawnością pierwszych zasad postępowania ludzkiego, prawo naturalne różni się tym, że syndereza zawiera w sobie wszystkie nakazy tego prawa.

Jest też prawo naturalne czymś innym od sumienia. Kieruje ono bowiem konkretnym postępowaniem człowieka, opierając się na ogólnych zasadach prawa. Dokonuje się w nim zatem zastosowanie prawa naturalnego do konkretnych czynów ludzkich.

Omawiane prawo nazywa się naturalnym z dwóch powodów:

1. Stanowi ono podstawową skłonność natury człowieka do odpowiadającego jej dobra.

2. Prawa tego człowiek nie ustanawia, lecz tylko w sposób naturalny, czyli spontaniczny, bez specjalnych dociekań, odkrywa je w swojej naturze jako oczywiste jej wymaganie.

Człowiek podlega prawu natury od samego urodzenia, jest ono bowiem od samego początku zaszczepione w jego naturę. Zanim jednak dojdzie do używania rozumu, podleganie to jest tylko bierne i nieświadome, pełnym zaś staje się ono dopiero po dojściu człowieka do odpowiedniego rozeznania.

Prawo naturalne nie wymaga specjalnego urzędowego ogłoszenia, bo tkwi w samej naturze człowieka, z której może on łatwo je wyprowadzić czy też odczytać. „Stwórca świata wyrył głęboko w sercu człowieka prawo, które sumienie własne mu ukazuje i każe wiernie zachowywać” (Jan XXIII, Pacem in terris, 5). Trzeba jednak przy tym pamiętać, że człowiek nie jest jakimś nieomylnym tłumaczem prawa naturalnego, dlatego musi on mieć na uwadze Kościół, który swoją powagą nauczyciela prawdy autentycznie wyjaśnia i potwierdza „zasady porządku moralnego wypływające z samej natury ludzkiej” (Sobór Watykański II, DWR, 14).

Przedmiotem prawa naturalnego jest właściwie tylko jedna zasada, a mianowicie: dobro należy czynić i do niego zmierzać, a zła unikać, bo z niej dają się wyprowadzić wszystkie inne nakazy i zakazy prawa naturalnego. Wymienia się trzy rodzaje nakazów i zakazów czy też zasad prawa naturalnego:

1. Zasady pierwsze i najpowszechniejsze, które bez żadnych trudności poznają wszyscy ludzie: czyń dobro, a unikaj zła, nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe, szanuj swoje życie, pracuj, stwórz związek małżeński, wydaj i wychowaj potomstwo, poznaj prawdę o Panu Bogu, żyj w społeczeństwie itp. 

2. Zasady drugorzędne, które wszyscy mogą łatwo wyprowadzić z pierwszych na drodze wnioskowania. Najbardziej znanym ich zestawieniem są przykazania Dekalogu, wśród których jedynie trzecie przykazanie nie ma charakteru prawa naturalnego, gdyż takim jest tylko nakaz oddawania kultu Panu Bogu, a nie czynienie tego akurat w dzień świąteczny.

3. Jeszcze dalsze zasady, które po pewnym wnioskowaniu dają się wyprowadzić z dwóch pierwszych. Dotyczą one szczegółowych spraw ludzkich, które wymagają głębszej rozwagi, jak np. niedopuszczalność zemsty osobistej, zakaz samobójstwa, oddawanie rzeczy znalezionych, nierozerwalność związku małżeńskiego, własność prywatna itp.

Wymienia się trzy przymioty prawa naturalnego: powszechność, niezmienność i niedopuszczanie ani dyspensy, ani epikei. 

Powszechność prawa naturalnego oznacza, że prawo to jest takie samo w wypadku wszystkich ludzi. Zachodzące zaś niekiedy różnice w zakresie zasad drugorzędnych i dalszoplanowych świadczą jedynie o zaistniałych u niektórych ludzi zdeprawowaniach i opacznym pojmowaniu wymagań rozumnej natury ludzkiej.

Niezmienność prawa naturalnego polega na tym, że nie można go zastąpić innym, bo to zmieniałoby samą jego istotę. Dopuszczalne jest natomiast dokładne wyjaśnianie go prawami pozytywnymi, jak również coraz szczegółowsze zapoznawanie się z nim. 

To, że prawo naturalne nie dopuszcza dyspensy ani epikei (łagodnego tłumaczenia prawa), wynika z jego niezmienności. Dyspensa bowiem jest pewną zmianą prawa wprowadzoną z zewnątrz przez prawodawcę. Skoro zatem taką zmianę się wyklucza, dyspensa staje się niemożliwa. Nie można też stosować tu łagodnego tłumaczenia prawa właściwego epikei. Prawo naturalne bowiem jest zakorzenione w prawie wiecznym, które pochodzi od samego najmędrszego i najsprawiedliwszego Boga i dlatego nie można się w nim dopatrywać jakiejś niedoskonałości czy przypadków nieprzewidzianych.

Prawo ludzkie 

Prawo ludzkie, jak wiadomo, to konkretne normy dotyczące postępowania człowieka, które wyprowadza się z ogólnych zasad prawa naturalnego. I dlatego zawsze muszą one być z tymi zasadami zgodne. Do ustanawiania takiego prawa upoważnione są tylko władze państwowe i kościelne, dlatego są dwa główne gatunki tego prawa: prawo państwowe (cywilne) i kościelne (kanoniczne).

Szczególnym rodzajem prawa jest tzw. prawo narodów, które tym się różni od prawa międzynarodowego, że niekoniecznie musi być skodyfikowane. Rozumie się przez nie te normy, które wyprowadza się z prawa naturalnego przez wnioskowanie. Domaga się ono np. przestrzegania gościnności, stosowania się do deklaracji podpisanych przez przedstawicieli wielu narodów, zachowywania zwyczajów wojennych wobec jeńców i rannych.

Skoro wszelka prawowita władza ludzka jest postulatem samej społecznej natury człowieka i została wyraźnie uznana przez samego Pana Boga, to wobec tego ustanawiane przez nią prawa mają moc wiążącą, czyli zobowiązują wszystkich podwładnych w sumieniu do wypełnienia tego, co nakazują, lub unikania tego, czego zakazują. Dlatego Chrystus powiedział: „Oddajcie […] cezarowi to, co należy do cezara” (Mt 22,21). Tak jednak obowiązuje tylko prawo sprawiedliwe. A prawo jest sprawiedliwe, gdy:

1. Przynajmniej pośrednio ma na względzie dobro wspólne.

2. Nie wykracza poza zakres władzy ustawodawczej. Z tego względu nie może np. wymagać czynów wewnętrznych. Swoistym jednak wyjątkiem jest wymaganie szczerej przysięgi, a w prawie kościelnym: realizowanie takich konkretnych przykazań, jak przystąpienie co roku do spowiedzi i przyjęcie komunii św., odprawianie mszy św. za parafian, kanoniczny obowiązek odbycia rocznych rekolekcji i codziennego sprawowania liturgii godzin, nadawanie na spowiedzi pokuty. 

3. Nakłada ciężary możliwe do wypełnienia (np. podatki proporcjonalne do majątku). Czynów heroicznych może wymagać tylko wtedy, gdy chodzi o obronę tak wielkiego dobra jak wolność Ojczyzny lub o wypełnienie ślubu zakonnego, że np. pojedzie się na misje tam, gdzie przełożeni poślą, a więc również do trędowatych i wszędzie indziej.

Mimo że prawo ludzkie stanowi konkretne normy działania wyprowadzone z niezmiennych zasad prawa naturalnego i mimo że same w sobie normy te są słuszne, to często podlega różnym zmianom. Zmiany te są zjawiskiem całkowicie normalnym, a nawet pożądanym. Wiadomo bowiem, że w ustanawianiu norm prawnych zarówno Kościół, jak i poszczególne państwa i organizacje mają na względzie wymogi konkretnych sytuacji i potrzeby danego społeczeństwa. Te ostatnie zaś ciągle się zmieniają. I dlatego, aby prawo mogło za nimi nadążać i właściwie kierować postępowaniem członków społeczności, musi się zmieniać. Niemniej jednak zmian tych trzeba dokonywać ostrożnie i po odpowiednim przemyśleniu,  w przeciwnym razie wprowadzi się dezorientację i lekceważące odnoszenie się do wszelkiego prawa. Zmian dokonuje się nie tylko przez formalne ogłoszenie nowego prawa, ale też przez:

1. Legalny zwyczaj, czyli nieprzewidziany przez prawo stały sposób postępowania większości społeczeństwa.  2. Dyspensę, która jest jednorazowym wyjęciem kogoś spod obowiązującego prawa, dokonanym z uzasadnionych powodów przez odpowiednich przełożonych.

3. Przywilej, będący wyjęciem kogoś na stałe spod obowiązującego powszechnie prawa. 

4. Właściwe epikei kierowanie się w wyjątkowych sytuacjach nie literą prawa, lecz jego duchem, czyli przypuszczalną myślą prawodawcy. W żadnej mierze nie jest to samowolne dyspensowanie się lub nieuzasadnione obchodzenie prawa i lekceważenie go, ale doskonalsze jego wypełnienie.